^{Zdjęcie: Muzeum Archeologiczno-Historyczne w Elblągu}

Tarcza piecowa z herbem Prus Królewskich

^{(Historia jednego przedmiotu cz. 161)}

Wspólnie z Elbląską Gazetą Internetową portEl.pl publikowaliśmy cykl artykułów pt. „Historia jednego przedmiotu”, prezentowaliśmy w nich nasze najciekawsze eksponaty i opisywaliśmy ich historię.

Dziś będzie o tarczy piecowej z herbem.

Tarcza piecowa to element dekoracyjny, który podkreślał w piecu naroża gzymsu, znajdujące się pomiędzy jego kondygnacjami (skrzyniami). Na bryłach pieców renesansowych, charakteryzujących się dość prostą formą, stosowano dwa rodzaje herbów. Pierwszy nawiązywał do pieców wawelskich: umieszczano herby na tarczach, trzymanych przez aniołów tarczowników – taki przykład znamy z kafli z Malborka lub właśnie Elbląga. Drugą wersją było umieszczanie na narożnym kaflu gzymsowym tylko tarczy z herbem. Obie formy posiadamy w zbiorach Muzeum, jednak tym razem skupimy się na pierwszym przykładzie.

Kafel z herbem został znaleziony na zapleczu jednej z kamienic przy ul. Bednarskiej. Tarcza jest zdobiona esownicami, a w jej centralnej części znajduje się czarny orzeł z koroną na szyi i ręką uzbrojoną w miecz. Symetrycznie, po obu stronach orła, na tylnych nogach stoją dwa białe jednorożce. Dolną część kafla wypełnia motyw szachownicowy. Tarcza została odciśnięta w formie, następnie wypalona i pokryta wielobarwnymi szkliwami: białym, żółtym, ciemnogranatowym i czarnym. Jej wymiary to: 14,5 x 16,5 cm.

Według różnych źródeł, jednorożec jest symbolem Chrystusa i Jego wcielenia, czystości i dziewictwa. Oznacza duchową płodność, silę, pychę, wyniosłość i czujność. Starożytni autorzy przypisywali mu dobroć, odwagę, moc i cnotę.

Korona u orła oznacza opiekę i władzę króla polskiego nad Prusami, jest to tzw. udostojnienie herbu, ale przede wszystkim symbol Korony Polskiej (Corona Regni Poloniae). Zbrojne ramię pochodzi natomiast z herbu litewskiego Pogoń i symbolizuje opiekę roztoczoną nad Prusami przez dynastię Jagiellonów.

Herb Prus Królewskich był w użyciu od 1454 roku; według źródeł nadał go stanom pruskim król Kazimierz Jagiellończyk właśnie we wspomnianym roku, gdy zbuntowane przeciwko Zakonowi Krzyżackiemu społeczeństwo pruskie, zwróciło się do króla Polski o roztoczenie nad Prusami panowania i opieki. Król wcielił wówczas do Polski nie tylko Pomorze Gdańskie (utracone 150 lat wcześniej), ale również Ziemię Chełmińską oraz terytoria nie należące nigdy wcześniej do Polski, czyli: obszar Elbląga, Królewca i całe pozostałe Prusy. Zatem geneza herbu, symbolicznie, prawnie i politycznie, wiąże się z inkorporacją Prus. Używany on był nieprzerwanie w całym okresie istnienia Prus Królewskich w latach 1466-1772.

Najprawdopodobniej najstarsze znane barwne przedstawienie herbu (sprzed 1480 roku), znajdowało się w miejscowości Próchnik, niedaleko Elbląga. Podobno kościół przyozdobiono herbami, czyli biało-czerwonym herbem Polski i czarnym orłem prowincji pruskiej z koroną i zbrojnym ramieniem na polecenie gubernatora Prus Królewskich, Ścibora Bażyńskiego.

O unikalnej muzealnej i historycznej wartości elbląskiego kafla świadczy też fakt, że ostatnio był prezentowany w Muzeum Gdańska na wystawie „Król jedzie! Wizyty władców polskich w Gdańsku XV-XVIII w.”

Joanna Fonferek, kustosz ds. ceramiki Muzeum Archeologiczno-Historycznego w Elblągu