Minne di Sant 'Agata- ciastka w kształcie piersi św. Agaty. Źródło wikipedia.org.
Agata i jej piersi, czyli o nietypowych „ponętnych” wypiekach
Z cyklu „opowieści o chlebie” na rok Piekarczyka
Życie świętej Agaty
Święta Agata urodziła się na Sycylii w portowym mieście Katanii około 235 roku w rodzinie rzymskich notablów i zarazem wyznawców Chrystusa. Jej imię pochodzi od greckiego słowa „αγαθος” (dobry, szlachetny). Jako urodziwa i bogata dziewczyna była obiektem pożądania wielu mężczyzn. Sama natomiast, będąc gorliwą chrześcijanką, postanowiła złożyć śluby czystości i nie wchodzić w związek małżeński. O jej rękę bardzo zabiegał rzymski prefekt Katanii- Kwincjan, Agata jednak w zgodzie z własnymi przekonaniami stanowczo odrzuciła jego zaloty, co spotkało się z bardzo ostrą reakcją zakochanego.
Okazją do zemsty na dziewczynie stał się edykt cesarza Decjusza z 250 roku, nakazujący składanie ofiar bogom rzymskim na terenie całego Imperium. Cesarz chciał przywrócić tradycyjną rzymską pobożność, co stało się przyczyną prześladowań chrześcijan. Kwincjan oddał Agatę pod opiekę Afrodyzji- właścicielki domu publicznego, która miała przekonać chrześcijankę do zmiany poglądów. Tak się jednak nie stało. Po 30 dniach Afrodyzja zrezygnowała ze swoich zabiegów oświadczając namiestnikowi, że dziewczyny nikt przełamać nie zdoła. Agata ponownie trafiła przed jego oblicze po czym odbył się jej publiczny proces. Kwincjan był w nim zarówno oskarżycielem jak i orzekającym o winie. W „Żywotach Świętych Pańskich na wszystkie dnie roku” Piotra Skargi mamy opis dialogu świętej z namiestnikiem. Na jego podstawie rysuje się nam obraz Agaty jako dziewczyny odważnej, a nawet używając kolokwializmu „pyskatej”. Według autora oskarżona miała oświadczyć, że pochodzi z rodu szlacheckiego, na co Kwincjan zarzucił jej zadawanie się z chrześcijanami, będącymi w większej mierze ludźmi z niższych sfer, nierzadko niewolnikami. Agata natomiast stwierdziła, że prawdziwe szlachectwo daje przynależność do Chrystusa. Kwincjan odpowiedział, że młoda chrześcijanka tym stwierdzeniem sugeruje, że rzymianie utracili swój szlachecki stan będąc wyznawcami swojej starożytnej religii. Agata potwierdziła przypuszczenia Kwincjana i dodała publicznie, że Rzymianie kłaniają się jedynie „bryłom z kamieni”. Agata ośmieszyła go jeszcze bardziej stwierdzając z uśmiechem: „podobałoby ci się, gdyby małżonka twa była Wenerą, a ty byłbyś równy Jowiszowi”, co wprawić miało w szał namiestnika. Policzkując ją ostatni raz upomniał, by złożyła hołd rzymskim bóstwom, na co Agata stwierdziła: „sam się swych bogów wstydzisz, a mimo to mnie każesz się im kłaniać”. Kwincjan wydał ją na tortury, podczas których nadal się nie ugięła. Na koniec widząc jej zatwardziałość kazał odciąć jej piersi. Następnie wrzucono ją do więzienia, by tam, wykrwawiając się dokonała, swojego żywota. W nocy jednak stał się cud i do Agaty przyszedł św. Piotr nakładając na jej ciało maści. W efekcie jej ciało zostało uleczone. Święty miał wypełnić celę światłem i otworzyć się miały wszystkie zamki. Współwięźniowie uciekli, ona natomiast stwierdziła, że zostanie by nie narażać strażników na karę. Następnego dnia wściekły namiestnik kazał rozpalić ogień i wrzucić Agatę na żar, co oczywiście uczyniono. W tym momencie nadeszło trzęsienie ziemi i lud obecny przy egzekucji wymusił na prefekcie zakończenie tortur. Zdjęto świętą z żaru, ale ona zdążyła już tylko westchnąć do Chrystusa i umarła.
Według lokalnych legend Kwincjan w swej wściekłości postanowił po śmierci Agaty zemścić się na jej rodzicach i pozbawić ich majątku. W tym celu udał się do ich domostwa. W drodze uległ jednak wypadkowi i utonął w rzece Simeto. Mówi się, że w nocą z 4/5 lutego nadal można słyszeć jęki dobiegające z rzeki, wzywające imię Agaty.
Rok po tym wydarzeniu wybuchła Etna. Ku Katanii zaczęła płynąć lawa. Chrześcijanie wzięli z grobu świętej welon, którym była okryta i obeszli z tym welonem mury miejskie. Lawa natychmiast miała się zatrzymać, co uznano za cud. W związku z tym, że jest ona ofiarą tortur ogniowych, Agata stała się patronką zawodów, które mają styczność z tym żywiołem. Modlili się więc do niej ludwisarze, kowale, odlewnicy, giserze, kominiarze, a gdzieniegdzie strażacy i piekarze. Prócz tego zwracają się do niej kobiety karmiące lub te, które utraciły swe piersi w wyniku operacji.
Kult świętej w Katanie
W 1040 roku bizantyjski generał Giorgio Maniace, w wyniku walk zbrojnych, wywiózł relikwie świętej z Katanii do Konstantynopola. W 1126 r. Dwóch żołnierzy armii bizantyjskiej, Gisliberto i Goselmo, wykradło je, aby oddać je w ręce katańskiego biskupa. 17 sierpnia tegoż roku relikwie uroczyście powróciły do macierzystej katedry. Od tego czasu notuje się regularne obchody święta św. Agaty.
Wzmianki o rozbudowanym ceremoniale sięgają roku 1522, kiedy to ksiądz Alvaro Paternò odnotował przebieg kilkudniowej procesji. Ceremonie rozpoczynały się pierwszego lutego mszą w katedrze. Trzeciego lutego odbywała się bardzo istotna uroczystość ofiarowania wosku. Uczestniczyły w niej władze i organizacje z wszystkich warstw społecznych. W pochodzie brało udział 30 korporacji i każda z nich niosła w ofierze swoją świecę wotywną. Dziś podczas święta przez miasto przechodzi orszak z jedenastoma świecznikami, mającymi symbolizować 11 średniowiecznych gildii. Każda z tych konstrukcji waży 400-900 kilogramów. Barokowe świeczniki wykonane są z drewna, bogato rzeźbione i pozłacane.
Czwarty lutego był dniem procesji z relikwiami świętej. Do przewożenia relikwiarza w postaci popiersia Agaty wykorzystywano (i nadal wykorzystuje się) tzw. „fercolo”. Jest to rodzaj pojazdu, którym w starożytności przenoszono wizerunki bóstw, bądź też szczątki poległych żołnierzy. Owa machina pochodzi z 1519 roku, została skonstruowana przez Vincenzo Archifela i używana jest do dziś.
Pątnicy z relikwiarzem obchodzili zewnętrzne mury miasta. Starano się unikać wąskich uliczek miejskich z uwagi na licznie zebrany tłum. Relikwiarz niosło łącznie ok. 180 mężczyzn. Był to pochód pokutny więc osoby te, zwane „nagimi”, chodziły boso, a ich ciała owinięte były tkaniną. Od XVII pokutnicy noszą tradycyjny strój- białą bawełnianą tunikę zwaną „saccu”, oraz czarną aksamitną czapkę „scurzitta”. Wokół talii obwiązany mają sznur, białe rękawiczki i chustki.
Obchody kończyła msza odprawiana przez biskupa 5 lutego po nieszporach. Szacuje się, że w trzydniowych obchodach święta Agaty przez ulice miasta przetacza się około miliona osób.
Minne di Sant 'Agata- ciastka w kształcie piersi św. Agaty
Nieodłącznym elementem związanym z świętem Agaty jest pieczenie ciastek w kształcie piersi.
To okrągłe biszkoptowe ciastka, nasączone likierem i wypełnione serem ricotta, kawałkami czekolady i owoców kandyzowanych. Z góry oblane są białym lukrem i wykończone kandyzowaną wiśnią. W innych regionach Sycylii ciastka o podobnym kształcie, ale o smaku marcepanu, znane są jako Minni di Virgini (piersi dziewic). Nie jest pewne skąd pochodzi deser. Włoski historyk Emanuele Ciaceri stwierdził, że początki wypiekania ciastek mogą wynikać z kultu Izydy w starożytnym Egipcie na jej cześć wypiekano takie specjały, by uczcić ją jako boginię matkę. Inną hipotezą jest to, że pochodzą od ciasta „Cassata”, które w Palermo pieczono już w X wieku. Słowo Cassata pochodzi od arabskiej nazwy miski, którą używano do przygotowania półokrągłego ciasta. W niektórych źródłach, mówi się, że wszystko zaczęło się od chlebków wypiekanych przez kobiety, bądź zakonnice, które święcono i rozsyłano bliskim i znajomym jako ochrona przed pożarami.
Słodkie pralinki w kształcie oliwek – Olivette di Sant’Agata
Prócz ciasteczek na straganach w Katanii sprzedawane są specjalne słodycze w kształcie oliwek. Jedna z legend głosi, że Agata uciekając przed swoim napastnikiem, przystanęła, żeby zawiązać sobie rzemyki u sandałów i nagle ujrzała dzikie drzewko oliwne. Drzewko miało pojawić się w cudowny sposób, dzięki temu Agata mogła schronić się pod nim i nieco pożywić jego owocami. Inna wersja tej legendy głosi, że drzewo miało wyrosnąć cudownie w celi, gdzie przebywała głodna i osłabiona święta.
Opracowano na podstawie:
„Żywoty Świętych Pańskich, opracowane podług ks. Piotra Skargi, O. Prokopa i O. Bitschnaua“, Mikołów — Warszawa. Nakładem Karola Miarki 1910 r.
Encyklopedia Katolicka, TN KUL, Lublin 1989 r.
Strona organizatorów festiwalu w Katanii: https://www.santagatacatania.it/en/la-storia-sant-agata
Adam Fischer, „Sól św. Agaty” w: Kalendarz Rolnika Polskiego Zastosowany do Potrzeb Rolnictwa na Rok Pański 1925
Wioleta Rudzka
