Zdjęcie: (fot. Lech Okoński)
Krucyfiks z kościoła w Milejewie
(Historia jednego przedmiotu cz. 172)
Wspólnie z Elbląską Gazetą Internetową portEl.pl publikowaliśmy cykl artykułów pt. „Historia jednego przedmiotu”, prezentowaliśmy w nich nasze najciekawsze eksponaty i opisywaliśmy ich historię.
Dziś będzie o krucyfiksie.
Prezentowany dzisiaj zabytek należy do najstarszych i najcenniejszych przykładów dawnej rzeźby sakralnej naszego regionu. Obiekt jest stosunkowo nieduży: polichromowana figura Chrystusa, wykonana z drewna lipowego ma wysokość 71 cm, zaś krzyż na którym została rozpięta figura wysokość 124 cm.
Na górze prostopadłej belki krzyża znajduje się banderola z napisem „.I.N.R.I.” Krzyż jest wsparty na prostokątnej podstawie z reliefową inskrypcją: „ H.B. [znak własnościowy] 1685”. Krucyfiks, ze względu na swoje niewielkie rozmiary zapewne pierwotnie tworzył zwieńczenie nastawy ołtarzowej, wykonanej dla kościoła parafialnego św. Bartłomieja w Milejewie k. Elbląga, wzniesionej ok. poł. XIV wieku. Milejewo do 1457 r. leżało w obrębie posiadłości komtura elbląskiego, na terytorium podległym jurysdykcji biskupa warmińskiego, następnie włączone zostało do terytorium miasta Elbląga na podstawie tzw. Wielkiego Przywileju Kazimierza Jagiellończyka. Elementy gotyckiej nastawy zostały wtórnie wykorzystane w nowej, manierystycznej z 1623 r. Kościół przechodził prace remontowe w ostatniej ćw. XVII w. W tym samym czasie odnowiono ołtarz. Śladem tych poczynań jest prostokątny wspornik z inskrypcją, na którym zamocowano krucyfiks. Ponowne prace restauratorskie budynku kościoła, jak i jego wyposażenia wykonano w l. 1856-1860. Wówczas znaleziono w ołtarzu kapsułkę z pergaminowym zapisem dotyczącym jego wyświęcenia przez biskupa warmińskiego Henryka III Sorbom 14 lipca 1389 roku. Przed 1945 r. w kościele znajdowało się jeszcze 6 niewielkich płaskorzeźb (wys. 49-54 cm) – postaci Apostołów, pochodzących zapewne z tej samej nastawy, ale wykonanymi przez innego snycerza. Już przed wojną krucyfiks był poważnie uszkodzony. Figura miała utrącone palce dłoni, wyłamane stopy, w dużym stopniu była zniszczona polichromia. Krucyfiks został zabrany w 1945 roku do składnicy muzealnej w Oliwie, zaś w 1967 roku przekazany do zbiorów Muzeum w Elblągu.
Figura Ukrzyżowanego jest pełnoplastyczna, w widoku bocznym lekko spłaszczona, z tyłu na wysokości bioder drążona. Przedstawia martwą, męską postać, w długim perizonium, które zasłania lewe kolano, a głęboko odsłania podbrzusze. Perizonium po bokach zwisa w dwóch długich festonach, miękko przylegających do ciała. Ciało smukłe, tors wąski, zwraca uwagę dysproporcja długości nóg w stosunku do całej sylwetki i charakterystyczne, duże rozpłaszczone stopy. Tors i ramiona poprawne pod względem anatomicznym, ramiona z wyraziście zaznaczoną muskulaturą, zachowane palce wskazują, że dłonie opracowano w geście przykurczu. Na głowie korona cierniowa spleciona z konopnego sznura z częściowo zachowanymi drewnianymi kolcami, od tyłu przytwierdzona kutym gwoździem. Twarz o miękkich wyidealizowanych rysach, powieki zamknięte, podobnie jak i brwi zarysowane malarsko. Włosy opracowane dosyć schematycznie, przy twarzy tworzą meandryczne loki, broda w formie lekko falujących pasem. Mimiczna ekspresja twarzy ograniczona jedynie do lekko rozchylonych ust. Figura Chrystusa wisi na widlastym krzyżu w formie Drzewa Życia (zachowane resztki zielonej polichromii) o dosyć realistycznie opracowanej powierzchni, naśladującej obłe kształty konarów z licznymi przyciętymi sękami. Wtórna belka pionowa wykonana w drewnie sosnowym dosyć wiernie powtarza modelunek zachowanych części krzyża. Obłe zakończenia oryginalnych ramion posiadają otwory po drewnianych kołkach. Nie można wykluczyć, że pierwotnie ramiona były zakończone medalionami lub tarczkami. Symbole umieszczane na tarczkach akcentowały aspekty zmartwychwstania Chrystusa i jego zwycięstwa nad śmiercią. Drzewo życia w wielu kulturach symbolizowało i symbolizuje siłę życia, nieustannie odnawiającą się przyrodę, wreszcie nieśmiertelność. Wg tradycji starotestamentowej w raju rosły dwa wyjątkowe drzewa: poznania i życia. Karą za spożycie owoców z drzewa poznania przez pierwszych rodziców, było nie tylko wygnanie z raju, ale i pozbawienie możliwości skorzystania z owoców drzewa życia. W tradycji chrześcijańskiej drzewo życia stało się symbolem obietnicy nieśmiertelności dzięki zbawczej misji Chrystusa. Odwołanie do wczesnochrześcijańskich podań o drzewie wyrosłym z pestki drzewa życia, następnie ściętym stało się zaczynem wiary, że z tego drewna wykonano krzyż dla Chrystusa. W okresie późnego średniowiecza pojęcia: Krzyż i Drzewo Życia były niekiedy używane zamiennie.
Pod względem stylistycznym rzeźba Ukrzyżowanego należy do wczesnej fazy stylu pięknego (kierunek artystyczny w sztuce gotyku ok. 1400 r.) Wydaje się, że czas jej powstania można wiązać z odnalezioną notatką o konsekracji ołtarza, w której wśród dedykowanych chwale i pamięci Najświętszej Marii Pannie, świętych, w tym głównego patrona św. Bartłomieja na pierwszym miejscu wymieniany jest ”zwycięski krzyż”. Czas powstania potwierdza także miękki modelunek ciała Chrystusa i festonów perizonium. Pewnym archaizmem jest znaczna długość perizonium (zasłaniającego lewe kolano), korona cierniowa uformowana ze sznura. Najbardziej jednak charakterystyczne cechy omawianego krucyfiksu to: szlachetny spokój bijący z opracowanej sylwetki, łagodne i arystokratyczne rysy twarzy „uśpionego” Chrystusa, brak mimicznej ekspresji. Są to cechy odwołujące się do starszej tradycji zachodnioeuropejskich krucyfiksów triumfalnych.
Ideowa forma krucyfiksu, jej arystokratyzm nakazuje szukać zleceniodawcy w Zakonie Krzyżackim. Przemawia za tym zarówno sprawowany patronat nad kościołem, jak i np. klasa powstałego w tym samym czasie wybitnego dzieła: srebrnego dyptyku ufundowanego przez elbląskiego komtura zamkowego Thilo von Lorich (obecnie w zbiorach Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie). Inspiracja mogła także wypłynąć ze strony biskupa warmińskiego Henryka Sorbona (na urzędzie biskupim w latach 1373-1401), wybitnego intelektualisty swojej epoki, wykształconego w Pradze, sekretarza Karola IV, podróżującego do Francji. Twórcy naszego krucyfiksu należy upatrywać wśród snycerzy działających na terenie Prus. Bardzo bliskie analogie, np. w sposobie opracowania fizjonomii i draperii występują w monumentalnej rzeźbie św. Mikołaja z katedry elbląskiej.
Więcej: Wiesława Rynkiewicz-Domino, Krucyfiks z kościoła w Milejewie, w: Fundacje artystyczne na terenie państwa krzyżackiego w Prusach. Katalog wystawy w Muzeum Zamkowym w Malborku 25 czerwca-12 września 2010 roku, Malbork 2010, s. 98-99. Tamże starsza literatura.
Wiesława Rynkiewicz-Domino, kustosz MAH
