Zdjęcie: Muzeum Archeologiczno-Historyczne w Elblągu
Sztandar hołdowniczy Elbląga
(Historia jednego przedmiotu cz. 39)
Wspólnie z Elbląską Gazetą Internetową portEl.pl publikowaliśmy cykl artykułów pt. „Historia jednego przedmiotu”, prezentowaliśmy w nich nasze najciekawsze eksponaty i opisywaliśmy ich historię. Dziś sztandar hołdowniczy.
Weksylium to znak bojowo – rozpoznawczy wykonany z tkaniny mocowanej do drzewca, liny lub drążka. Może być znakiem oddziału wojskowego, stowarzyszenia, miasta lub instytucji. Zazwyczaj pod głowicą drzewca umieszczane są wstęgi i szarfy w barwach narodowych lub orderów i odznaczeń nadanych posiadaczowi weksylium. Wywodzi się ze znanego już w starożytności zwyczaju mocowania pod grotem włóczni pasków skóry lub tkaniny, co pozwalało rozróżnić w czasie walki oddziały własne od wrogich i ułatwiało komunikację pomiędzy dowódcą a oddziałem. Istnieje kilkadziesiąt rodzajów weksylium, z których najbardziej rozpowszechnionymi w przeszłości były proporzec i chorągiew, a obecnie flaga, banner, bandera, sztandar i proporczyk.
W zbiorach Muzeum Archeologiczno – Historycznego w Elblągu znajduje się interesujące weksylium odnalezione w 1945 r., być może znajdujące się wcześniej w przedwojennym muzeum. Jest to malowany na jedwabiu sztandar hołdowniczy wojsk miejskich pochodzący z drugiej połowy XVIII w. Obiekt jest o tyle zagadkowy, że w momencie jego odkrycia do drzewca z ozdobnym ażurowym mosiężnym grotem przedstawiającym herb Elbląga, przytwierdzone były dwa bławaty pochodzące z różnych okresów. Na awersie pierwszego w ukoronowanym kartuszu widzimy monogram króla Stanisława Augusta Poniatowskiego „SAR”, ukoronowany ażurową koroną zwieńczoną jabłkiem królewskim i ozdobioną klejnotami. W rogach umieszczono dodatkowo dwa kartusze z godłem Prus Królewskich oraz herbem Elbląga. Rewers tego bławatu zdobi godło Królestwa Polskiego i Wielkiego Księstwa Litewskiego oraz herb Poniatowskich „Ciołek” Awers drugiego, powstałego znacznie później bławatu, ozdobiony został trzema kartuszami w takim samym układzie jak na awersie bławatu pierwszego: z ukoronowanym splecionym monogramem Fryderyka Wilhelma II „FWR” oraz ukoronowanym orłem pruskim i herbem Elbląga. Bławat ten, malowany jednostronnie zachował się do naszych czasów w dużo gorszym stanie niż pierwszy, z licznymi ubytkami tkaniny jedwabnej oraz warstwy malarskiej. Prawdopodobnie próbował naśladować oryginał, powtarzając jego kompozycję oraz formę i układ kartuszy. Drzewce i grot sztandaru zostały wykorzystane przez oszczędnych mieszczan elbląskich dwukrotnie, w czasie różnych okazji. Obydwa bławaty zostały przymocowane do pomalowanego na czarno drzewca 198 mosiężnymi gwoździami ze śladami złocenia. Najprawdopodobniej pierwotnie bławaty sztandaru były wykończone złotą frędzlą, o czym świadczą ślady cięcia tkaniny powodujące jej strzępienie się.
Pierwotny sztandar został ufundowany w związku z organizowanymi w czerwcu 1765 r. hołdowniczymi uroczystościami w Elblągu dla posła Stanisława Augusta Poniatowskiego – biskupa włocławskiego Antoniego Kazimierza. Ostrowskiego. Towarzyszył on korpusowi kupców na koniach podczas wjazdu królewskiego posła do miasta. Elbląski oddział ubrany był w amarantowe mundury ze złotymi guzikami i przytroczonymi do pasów bogato zdobionymi szpadami oraz w kapelusze przybrane złotymi galonami. Można przypuszczać, że drzewce sztandaru zostało powtórnie użyte w trakcie wizyty w Elblągu cesarza Fryderyka Wilhelma II w 1786 r. W źródłach znaleźć można informację, że króla pruskiego witał wtedy korpus kupiecki ze sztandarem przybranym czarną wstążką na znak żałoby po Fryderyku II. W późniejszym okresie obydwa bławaty połączono i przechowywano w ten sposób dla potomnych. Na żadnym z nich nie umieszczono sygnatur autorów, stąd nie można nic bliższego powiedzieć o artystach, którzy malowali sztandary. Zaginęły również akta elbląskiego cechu malarskiego, a wiedza o tym rzemiośle w Elblągu jest niezwykle skromna.
Sztandar został odkryty przypadkowo w 1945 r. w dawnych zakładach Schichaua. Zamurowany był wraz z dwoma innymi niemieckimi sztandarami w ścianie hali fabrycznej nr 12 późniejszych Zakładów Mechanicznych im. Gen Karola Świerczewskiego. Wielką zasługę w jego przejęciu i zabezpieczeniu miał architekt Włodzimierz Sierzputowski, zasłużony w ratowaniu wielu cennych zabytków oraz zorganizowaniu elbląskiego muzeum, obecnie patron jednej z elbląskich ulic oraz miejskiego tramwaju. Przekazany w 1958 r. do zbiorów muzealnych podwójny sztandar można oglądać na Sali Edukacyjnej w budynku Gimnazjum.
Opracowano na podstawie:
Milewska D., Sztandar Wojsk Miejskich Elbląga z 1765 roku, Rocznik Elbląski, t. III, Gdynia 1965, s. 119 – 137
Znamierowski A., Insygnia, symbole i herby polskie. Kompendium, Warszawa 2003.
Małgorzata Gizińska, starszy kustosz ds. numizmatyki i historii dawnej MAH
