^{Zdjęcie: Gimnazjum Elbląskie w roku 1737 (fot. MAH)}

Tu uczono najlepiej

^{(Historia jednego przedmiotu cz. 20)}

Wspólnie z Elbląską Gazetą Internetową portEl.pl publikowaliśmy cykl artykułów pt. „Historia jednego przedmiotu”, prezentowaliśmy w nich nasze najciekawsze eksponaty i opisywaliśmy ich historię.

W tym odcinku prezentujmy … miejsce, w którym ślady dawnych elblążan są przechowywane, czyli budynek dawnego gimnazjum.

Nie ma w Elblągu zachowanego drugiego budynku, który tak dalece byłby symbolem związku naszego miasta z 318-letnim okresem przynależności do Rzeczypospolitej (1454 – 1772). W Elblągu – mieście, które w swoich dziejach miało także 172-letni (1772-1945) związek z różnymi formami państwowości niemieckiej – pomimo liczącej już ponad siedemdziesiąt lat najnowszej, polskiej historii miasta, ten fakt musi być nieustająco przypominany, a sam budynek Gimnazjum znajdować się pod szczególną troską nie tylko Muzeum, ale i władz miasta oraz państwa.

Budynek Gimnazjum jest niejako symbolicznym świadkiem buntu elblążan przeciwko panowaniu Krzyżaków. Rozpoczęty 6 lutego 1454 roku szturm na zamek krzyżacki uwieńczony został jego zdobyciem 12 lutego i zburzeniem jego głównej części. Teren, na którym znajduje się gmach Gimnazjum został przyznany miastu wraz z innymi terytoriami przez polskiego króla Kazimierza Jagiellończyka w uznaniu zasług Elbląga w zmaganiach wojny polsko krzyżackiej, nazwanej później trzynastoletnią.

Świadkami najdawniejszego – krzyżackiego okresu są sklepione, gotyckie piwnice, w tym północna zbudowana jeszcze w drugiej połowie XIII wieku. Już w 1458 roku elblążanie ulokowali w tym budynku konwent zakonu brygidek, jako wypełnienie votum dla św. Brygidy, którą uznano za patronkę zmagań z Krzyżakami. Przywołał pamięć św. Brygidy Szwedzkiej papież Jan Paweł II ogłaszając ją w 1998 roku współpatronką Europy. Z powodu zbyt słabego uposażenia konwent brygidek działał w Elblągu niespełna pół wieku, później przeniósł się do Gdańska, gdzie do dziś funkcjonuje. Jednak ten epizod dla historii duchowości elbląskiej jest bardzo ważny. Konwent brygidek odwiedzał niejednokrotnie Mikołaj Kopernik, dlatego główny gmach Muzeum trwale lokuje się na popularnym szlaku kopernikowskim. W tym samym budynku w 1535 roku elblążanie ulokowali słynne Gimnazjum Elbląskie – pierwszą w Polsce humanistyczną szkołę średnią. W najlepszym okresie funkcjonowania szkoły po naukę przybywali tu nie tylko synowie mieszczańscy prawie z całej Europy, ale i członkowie rodzin szlacheckich i senatorskich Rzeczypospolitej. To w tym budynku pobierał naukę np. Mikołaj Firlej, późniejszy wojewoda lubelski, który za króla Stefana Batorego kierował budową floty wojennej w Elblągu, pracami usprawniającymi port elbląski i pracami zmierzającymi do przekopania Mierzei Wiślanej. W 1599 roku, w okresie gospodarczej prosperity miasta, władze Elbląga obok wznoszenia nowych fortyfikacji za najważniejszą inwestycję komunalną uznały rozbudowę gmachu Gimnazjum. Jej nowa forma architektoniczna miała zaświadczać w sposób dobitny o ówczesnych aspiracjach władz miejskich, co zresztą się stało. Przez ponad dwieście lat gmach Gimnazjum uchodził w opiniach współczesnych za najbardziej okazały szkolny budynek w obu częściach Prus: „pałacom bardziej podobny niźli szkole”. Ambicje edukacyjne wyrażały się w inskrypcji umieszczonej nad wejściem: „ Takie będą Rzeczypospolite jakie ich młodzieży chowanie”. Taką samą sentencję kazał umieścić na gmachu ufundowanego przez siebie kolegium w Zamościu kanclerz Jan Zamojski w 1600 roku.

W trosce o poziom nauczania wkrótce po wzniesieniu nowego gmachu rozpoczęło się systematyczne tworzenie biblioteki gimnazjalnej, którymi zasobami, ocalałymi po 1945 roku, słusznie dzisiaj się chlubi Biblioteka Elbląska. Wspaniałym dowodem poziomu nauczania było kultywowanie w XVII i XVIII wieku nauki Mikołaja Kopernika w Elblągu. W 1744 roku za namową lokalnych miłośników astronomii, elbląski matematyk, kartograf, mechanik, twórca globusów, grafik Jan Fryderyk Endersch wykonał ruchomy model układu słonecznego, czyli planetarium. Było to prawdopodobnie pierwsze polskie planetarium. Opis jego działania i rysunek urządzenia znajduje się w broszurze Jana Voigta, przechowywanej w Bibliotece Elbląskiej. O prawdziwym kulcie nauki M. Kopernika uprawianym w Gimnazjum Elbląskim można wiele napisać.

Po niefortunnym dla Elbląga pobycie wojsk napoleońskich budynek stracił swoją największą ozdobę: 14 manierystycznych szczytów. Odbudowany w 1809 roku, w kształcie znanym współcześnie, aż do 1945 roku nadal służył celom edukacyjnym. Po wojnie, cudem ocalały w porównaniu ze zniszczonym kompletnie historycznym centrum Elbląga, także mieścił różne instytucje oświatowe, by ostatecznie w 1973 roku stać się siedzibą Muzeum. Od tego czasu, dodajmy po bardzo pospiesznej, niezbyt doskonałej adaptacji na cele muzealne, budynek nie przechodził żadnego remontu.

Czas biegnie nieubłaganie i najwyższa już pora, by budynkowi dawnego Gimnazjum Elbląskiego przywrócić należny mu blask, by przypominał wspaniałe karty historii naszej historii. Pozostaje mieć nadzieję, że starania o uzyskanie unijnego wsparcia na remont kapitalny tego gmachu okażą się skuteczne.

Wiesława Rynkiewicz-Domino, Kustosz Muzeum Archeologiczno-Historycznego w Elblągu